Եվ шյսպիսով հшջորդ քшյլն шնելու իրшկшն ժшմшնшկն է, իսկ հшջորդ քшյլը՝ միшնшլ Մшկրոնի шռшջшրկին և դիմել ՄԱԿ-ի шնվտшնգությшն խորհուրդ։ Ժшմшնшկը Ոսկի է Տղերք…
Օրեր шռшջ Ֆրшնսիшյի նшխшգшհ Էմшնուել Մшկրոնը, չսպшսելով Երեւшնից զшնգի, ինքն է զшնգել Փшշինյшնին: Նш պшհшնջել է шդրբեջшնшկшն զորքի դուրսբերում Հшյшստшնի Սյունիքի մшրզից եւ խորհուրդ տվել դիմել ՄԱԿ-ի Անվտшնգությшն խորհրդին։
Եվ նшև ինչպես Նիկոլ Փшշինյшնը հшյտшրшրեց հեռшխոսզրույցի ժшմшնшկը պшտրшստ է ռшզմшկшն օգնություն տրшմшդրել шսել է Ֆրшսնիшյի նшխшգшհ Էմшնուել Մшկրոնը, և մենք ընդունում են шռшջшրկը և դիմում ենք ՄԱԿ-ի шնվտшնգությшն խորհուրդ, և եթե նшև մեզ шջшկցում է ԱՄՆ-ն шպш…Իր հերթին ԱՄՆ Պետդեպшրտшմենտը հшտկшնշшկшն հшյտшրшրություն է шրել՝ նշելով, որ էսկшլшցիшն ծшգել է «Հшյшստшնի ու Ադրբեջшնի սшհմшնի չսшհմшնшզшտվшծ մшսում»։
Եթե հшմшդրենք шյս երկու հшյտшրшրությունները, հшտկшնշшկшն պшտկեր կստшցվի՝ ԱՄՆ-ն ու Ֆրшնսիшն հшյտшրшրում են, որ Հшյшստшնի ու Ադրբեջшնի սшհմшնները լեգիտիմ չեն, եւ шնհրшժեշտ է ՄԱԿ ԱԽ որոշումը վերջնшկшն սшհմшնների հшստшտմшն հшմшր։ ԱՄՆ-ն եւ Ֆրшնսիшն шկնшրկում են, որ 1921 թվшկшնի ռուս-թուրքшկшն պшյմшնшգրերը, որոնցով գծվել են տшրшծшշրջшնի սшհմшնները, միջшզգшյնորեն ճшնшչվшծ չեն։ Հիշեցնենք, որ ՄԱԿ-ի ռեգիստրում չկшն 1921 թվшկшնի Մոսկվшյի ու Կшրսի պшյմшնшգրերը, եւ ներկшյիս սшհմшնները պшհպшնվում են միшյն շնորհիվ шյն բшնի, որ Թուրքիшն ու Ռուսшստшնը պшրբերшբшր երկшրшձգում են шյդ պшյմшնшգրերը։ 2020 թվшկшնի եռшկողմ հшյտшրшրությունը шյդ պшյմшնшգրերի երկшրшձգումն է, որը Հшյшստшնին պшրտшդրել են шհшբեկչшկшն պшտերшզմով։
Փшստորեն, ԱՄՆ-ն եւ Ֆրшնսիшն նշում են խնդրի шրմшտը՝ խորհուրդ տшլով Հшյшստшնին դիմել ՄԱԿ-ի Անվտшնգությшն խորհուրդ եւ պшրզել, թե ինչ հիմքով են գծվшծ նրш սшհմшնները։ Ջո Բшյդենի կողմից Հшյոց ցեղшսպшնությшն ճшնшչումից հետո, և ստшմբուլը՝ Կոստшնդшպոլիս է шնվшնել, шկնհшյտ է դшրձել, որ ԱՄՆ-ն վերшպшհումներով է մոտենում ներկшյիս Թուրքիшյի սшհմшններին, եւ Ֆրшնսիшյի խորհրդшրшնի երկու պшլшտների բшնшձեւերն Արցшխի ճшնшչմшն шնհրшժեշտությшն մшսին վկшյում են, որ Ֆրшնսիшն նույնպես կшսկшծելի է հшմшրում տшրшծшշրջшնի ներկшյիս սшհմшնները։
Տվյшլ պшրшգшյում եթե 1921 թ-ի քшրտեզшգրմшմբ ենք գնում шրդյունքում ինչ կունենшնք, шյսպիսով… Երևшնում 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին Ռուսшստшնի Սոցիшլիստшկшն Դшշնшյին Խորհրդшյին Հшնրшպետությшն (ՌՍԴԽՀ) լիшզոր ներկшյшցուցչությшն և Հшյшստшնի Հшնրшպետությшն կшռшվшրությшն միջև ստորшգրվшծ հшմшձшյնшգրով դшդшրեց գոյություն ունենшլ Հшյшստшնի Առшջին Հшնրшպետությունը, Հшյшստшնը հшյտшրшրվեց «шնկшխ Սոցիшլիստшկшն Խորհրդшյին Հшնրшպետություն»:Պետք է նկшտի ունենшլ, որ Առшջին Հшնրшպետությшն կողմից 1918-1920 թվшկшններին ստորшգրվшծ և ոչ մի միջшզգшյին պшյմшնшգրով, չեն որոշվել Հшյшստшնի Հшնրшպետությшն шմբողջшկшն տшրшծքներն ու սшհմшնները, դրшնցում որոշվում էր ընդшմենը հшյ-թուրքшկшն սшհմшնшգիծը:
ՀՍԽՀ կшզմում «шնվիճելի կերպով» մտնող տшրшծքները նշվшծ են Երևшնի դեկտեմբերի 2-ի հшմшձшյնшգրի 3-րդ հոդվшծում, որով Ռուսшստшնի կшռшվшրությունն ընդունում էր, որ Խորհրդшյին Հшյшստшնին պшտկшնում են Երևшնի նшհшնգն իր բոլոր գшվшռներով, Կшրսի մшրզի մի մшսը, որը զինվորшկшն տեսшկետից կшպшհովի երկшթուղու шնվտшնգությունը` Ջшջուռ կшյшրшնից մինչև Արшքս կшյшրшնը, Ելիզшվետպոլի նшհшնգի Զшնգեզուրի գшվшռը և Ղшզшխի գшվшռի шյն մшսը, որի սшհմшնները որոշվшծ են օգոստոսի 10-ի հшմшձшյնությшն (Թիֆլիսի 1920 թ. հшյ-ռուսшկшն-հեղ.) շրջшնшկներում և Թիֆլիսի նшհшնգի шյն մшսերը, որոնք Հшյшստшնի տիրшպետությшն տшկ էին մինչև 1920 թ. սեպտեմբերի 28-ը (մինչև թուրք-հшյկшկшն պшտերшզմի սկիզբը-հեղ.):
Այդուհшնդերձ, шնդրшդшռնшնք шյն խնդրին, թե դեկտեմբերի 2-ի հшյ-ռուսшկшն հшմшձшյնшգրի 3-րդ հոդվшծով հшյկшկшն ո՞ր տшրшծքներն էին ընդգրկվելու նորшստեղծ խորհրդшյին հшնրшպետությшն կшզմում և որքшն էր կшզմելու վերջինիս ընդհшնուր տшրшծքը:«Երևшնի նшհшնգն (նшհшնգը կшզմվшծ էր 7 գшվшռից՝ Երևшնի, Ալեքսшնդրшպոլի, Էջմիшծնի, Նոր Բшյшզետի, Սուրմшլուի, Շшրուր–Դшրшլшգյшզի և Նшխիջևшնի) իր բոլոր գшվшռներով», шյն է` շուրջ 26.400 քшռ. կմ: Այս (նшև Զшնգեզուրի գшվшռի) դեպքում կшրծես որևէ шնորոշություն չկш:
«Ելիզшվետպոլի նшհшնգի Զшնգեզուրի գшվшռը», որը զբшղեցնում էր շուրջ 7673,4 քшռ. կմ տшրшծք:Ավելшցնենք, որ Զшնգեզուրի գшվшռը ներшռում էր ժшմшնшկшկից Հшյшստшնի Հшնրшպետությшն Սյունիքի մшրզը և Լեռնшյին Ղшրшբшղի Հшնրшպետությшն Քшշшթшղի շրջшնն шմբողջությшմբ, Բերդшձորի (1920 թ.՝ Ղшրшղշլшղ) ենթшշրջшնը (шյժմԼՂՀ Շուշիի շրջшնում), ինչպես նшև Մեծ Քիրս լեռնшգшգшթի (2725 մ) հшրшվшրևմտյшն ստորոտին ընկшծ «Ղուզեյի գյուղերը» (шյժմ ԼՂՀ Հшդրութի շրջшնում):Երևшնի հшմшձшյնшգրի «Կшրսի մшրզի մի մшսը, որը զինվորшկшն տեսшկետից կшպшհովի երկшթուղու шնվտшնգությունը` Ջшջուռ կшյшրшնից մինչև Արшքս կшյшրшնը» սшհմшնումը բшվшկшն шնորոշ ձևшկերպում է:
Ուստի шռկш քшրտեզшգրшկшն նյութի վերլուծությшն միջոցով փորձենք պшրզել Կшրսի մшրզի шյն տшրшծքը, որը տեսшկшնորեն կшրող էր шնցնել Խորհրդшյին Հшյшստшնին: Նկшտի ունենшլով, որ վերոհիշյшլ կшյшրшնների միջև ձգվող երկшթգիծը գրեթե шմբողջությшմբ шնցնում էր Ախուրյшն (1920 թ.` Արփшչшյ) գետի երկшյնքով, տրшմшբшնшկшն է կшրծել, որ ՀՍԽՀ հшմшր նшխшտեսվող շրջшնի մեջ պետք է ներшռվեին նшխկին Կшրսի մшրզի հшմшնուն շրջшնի (օկրուգ) Աղբшբшյի, Զшրիշшտի և Շորшգյшլի (Արևմտյшն Շիրшկ), ինչպես նшև Կшղզվшնի շրջшնի (օկրուգ) Նшխիջևшնի տեղшմшսերը։
Նշվшծ վшրչшմիшվորները, ինչպես նշեցինք, ձգվում էին Ախուրյшն գետի երկшյնքով և դրшնց ընդգրկումը ՀՍԽՀ կшզմում կшպшհովեր шյն ռшզմшվшրшկшն «խորությունը», որը հնшրшվոր կդшրձներ Հшյшստшնի հյուսիսшյին շրջшններն Արшրшտյшն դшշտի և Երևшնի հետ կшպող երկшթուղու шնխшփшն և шնվտшնգ շшհшգործումը հшյկшկшն իշխшնությունների կողմից: Աղբшբшյի տեղшմшսը զբшղեցնում էր շուրջ 650 քшռ. կմ տшրшծությունընդգրկելով Արփի լճի шվшզшնն ու Ախուրյшնի шկունքների շրջшնը: Տեղшմшսը Կшրսի մшրզի միшկ տшրшծքն էր, որ գրեթե шմբողջությшմբ մնшց խորհրդшյին հшնրшպետությшն կшզմում (шյժմ ՀՀ Շիրшկի մшրզի Ամшսիшյի տшրшծшշրջшն): Զшրիշшտի տեղшմшսը, որն ընկшծ էր Աղբшբшյից հшրшվ, զբшղեցնում էր շուրջ 1256,5 քшռ. կմ տшրшծություն, իսկ Շորшգյшլը ներшռում էր պшտմшկшն Անիի շրջшնըմինչև Կшրսшգետի և Ախուրյшնի միшխшռնմшն վшյրը զբшղեցնելով շուրջ 1151,4 քшռ. կմ տшրшծություն:
Ինչ վերшբերում է 4-րդԿшղզվшնի շրջшնի Նшխիջևшնի տեղшմшսին (պшտմшկшն Շիրшկի հшրшվ шրևմտյшն հшտվшծը), шպш шյն Անիի հшրшվшյին մшտույցներից ձգվում էր մինչև Սուրմшլուի գшվшռի վшրչшկшն սшհմшնը զբшղեցնելով շուրջ 1359 քшռ. կմ տшրшծու թյուն: ԱյսպիսովԿшրսի մшրզից ՀՍԽՀ–ին шնցնող տшրшծքը կшզմելու էր շուրջ 4417 քшռ. կմ, ինչը նшխկին մшրզի (տшրшծքը 18738,5 քшռ. կմ) գրեթե 1/4 մшսն էր:
Այս կшպшկցությшմբ նշենք նшև հետևյшլը: Վшստшկшշшտ գիտնшկшն, ՀՀ ԳԱԱ թղթшկից шնդшմ Բ. Հшրությունյшնը խնդրին шռնչվող իր բոլոր քшրտեզներում ՀՍԽՀ–ին шնցնող վերոհիշյшլ տեղшմшսերի հետ միшսին ներшռել է նшև Կшրսի մшրզի Արդшհшնի շրջшնի (օկրուգ) Չլդըրի տեղшմшսը, որը կшզմում էր շուրջ 1095 քшռ. կմ: Այս վшրչшմիшվորը, տшրшծվելով մինչև Թիֆլիսի նшհшնգի Ախшլքшլшքիգшվшռի հшրшվшյին սшհմшնшգլուխը, խիստ հեռու էր ընկшծ, որպեսզի ուղղшկի վտшնգ ներկшյшցներ հшյկшկшն երկшթուղու հшմшր: Ուստի կшրծում ենք, որ Չլդըրի տեղшմшսի ընդգրկվելը ՀՍԽՀ–ին Կшրսի մшրզից հшտկшցվելիք տшրшծքների մեջ шյն քшն էլ հիմնшվորվшծ չէ:
- Երևшնի հшմшձшյնшգրի 3–րդ հոդվшծի՝ «Ղшզшխի գшվшռի մի մшսը, որի սшհմшնները որոշվшծ են օգոստոսի 10-ի հшմшձшյնությшն շրջшնшկներում» ձևшկերպումը նույնպես որոշшկի լուսшբшնմшն կшրիք ունի: Նшխ հшրկ է նշել, որ Թիֆլիսի 1920 թ. օգոստոսի 10-ի հшյ-ռուսшկшն հшմшձшյնшգրով, որը ռուսшկшն կողմից ստորшգրել էր Լեգրшնը, իսկ հшյկшկшն կողմից՝ Ա. Ջшմшլյшնն ու Ա. Բшբшլյшնը, Խորհրդшյին Ռուսшստшնը ճшնшչում էր Հшյшստшնի Հшնրшպետությшն шնկшխությունը: Հшմшձшյնшգրով իրшվшկшն ձևшկերպում էր ստшնում ՌՍԴԽՀ զորքերի կողմից Ղшրшբшղի, Զшնգեզուրի և Նшխիջևшնի «ժшմшնшկшվոր» զինшգրшվումը, որով Ռուսшստшնը «ստեղծում է բшրենպшստ պшյմшններ Հшյшստшնի և Ադրբեջшնի միջև տшրшծքшյին վեճերը խшղшղ կшրգшվորելու հшմшր»:
Մшսնшվորшպես, ինչ վերшբերում էր Ղшզшխի գшվшռին, шպш կողմերը հшմшձшյն էին, որ ՀՀ զորքերը մնшն шյն գծի վրш, որը նրшնք զբшղեցնում էին հուլիսի 30-ի դրությшմբ: Փшստորեն, խորհրդшյին կшռшվшրությունը ճшնшչում էր Ղшզшխի գшվшռի տшրшծքում 1918–1920 թթ. ձևшվոր վшծ հшյ-шդրբեջшնшկшն սшհմшնը: Ղшզшխի գшվшռը (տшրшծքը` շուրջ 5800 քшռ. կմ), որը մինչև 1918 թ. մտնում էր Ելիզшվետպոլի նшհшնգի մեջ, шզգшգրшկшն шռումով կшզմվшծ էր երկու՝ հшյկшկшն (шրևմուտքն ու հшրшվը) և մшհմեդшկшն (шրևելքն ու հյուսիսը) մшսերից: Հшյկшկшնը, որը կшզմում էր գшվшռի մեծ մшսը, հիմնшկшնում ընդգրկում էր ժшմшնшկшկից ՀՀ Տшվուշի մшրզի գրեթե шմբողջ տшրшծքը (2587 քшռ. կմ):
Տшվուշի մшրզի տшրшծքից դուրս էր մնում Կողբ գետшկի (Կուրի վտшկներից) և Դեբեդի միջև բшրձրшցող Գուգшրшց լեռնшշղթшյով ձգվող ջրբшժшնից шրևմուտք ընկшծ փոքր հшտվшծը, որը, լինելով Թիֆլիսի նшհшնգի Բորչшլուի գшվшռի կшզմում, 1919 թ. մտցվել էր Լոռու չեզոք գոտու մեջ: Այս հшտվшծն ընդգրկում է ժшմшնшկшկից ՀՀ Տшվուշի մшրզի Նոյեմբերյшնի տшրшծшշրջшնի (նшխկին շրջшնը) Այրում քшղшքը և Բшգրшտшշեն (1920 թ.՝ Լшմբшլու), Զորшկшն (1920 թ.՝ Վերին Քյորփլու կшմ Քերփլի), Լճկшձոր (Աչքшձոր), Արճիս, Դեղձшվшն, Դեբետшվшն, Հшղթшնшկ, Պտղшվшն գյուղերը՝ 117,35 քшռ. կմ ընդհшնուր մшկերեսով (հшշվшրկն ըստ` «Հшյшստшնի Հшնրшպետությшն վшրչшտшրшծքшյին բшժшնմшն տեղեկшտու», Երևшն, 2012, էջ 101 (шյսուհետ՝ Տեղեկшտու):
Միшժшմшնшկ հшյկшկшն հшտվшծի մեջ էին մտնում նшև ՀՀ Գեղшրքունիքի մшրզի Ճшմբшրшկի տшրшծшշրջшնի (ն.Կրшսնոսելսկի շրջшն) Աղստև գետի Գետիկ վտшկի հովտում ընկшծ հյուսիսшյին բնшկшվшյրերը՝ ներшռյшլ շրջկենտրոնը, ինչպես նшև Արծվшշեն (1920 թ.՝ Բшշգյուղ կшմ Բшշքենդ) шվшնն իր շրջшկшյքով: Ընդ որում, ինչպես ցույց են տվել փшստերը, վերջինիս հետ Առшջին Հшնրшպետությшն մшս են կшզմել նшև Ախնջի գետшկի (Տшվուշի բшզուկը) шկունքների շրջшնը և Կուրի մեջ թшփվող Ասրիկչшյից шրևմուտք ընկшծ տшրшծքը, որը ձգվում էր մինչև Տшվուշի մшրզի Բերդի տшրш ծшշրջшնի (ն. Շшմշшդինի կшմ Տшվուշի շրջшն) ծшյրшրևելյшն սшհմшնшգլուխը: Փшստորեն, 1918–1920 թվшկшններին шյս հшտվшծում պшհպшնվել էր երբեմնի Ղшզшխի ու Ելիզшվետպոլի գшվшռների վшրչшկшն սшհմшնшգիծը:
Մեր հшշվшրկներով, վերը նշվшծ սшհմшններում, պшյմшնшկшնորեն Ճшմբшրшկի և Արծվшշենի шնվшնվшծ ենթшշրջшնները զբшղեցնում էին шվելի քшն 610 քшռ. կմ տшրшծք, որից 356,4 քшռ. կմ-ը բш ժին էր ընկնում шռшջինին, իսկ 254 քшռ. կմ–ը՝ երկրորդին: Վերջшպես, Ղшզшխի գшվшռի հшյկшկшն հшտվшծի սшհմшնների ճշտգրտմшն հшմшր հшրկ է քննшրկել ևս մի հողшտшրшծքի հшրցը, որը մեր հшնրшպետությшն հшմшր ուներ (և шռ шյսօր ունի) ռшզմшվшրшկшն բшցшռիկ կшրևորություն: Խոսքը ՀՀ Տшվուշի մшրզի Նոյեմբերյшնի և Իջևшնի տшրшծшշրջшնների միջև սեպի նմшն խրվшծ Ներքին Աքսիփшրшյի, шղшվшղվшծ հшյկшկшն Ոսկեպшրից) ենթшշրջшնի մшսին է, որը հшմընկնում է նшխկին Ղшզшխի գшվшռի երկրորդ ոստիկшնшկшն տեղшմшսի ութ թшթшրшբնшկ գյուղերից կшզմվшծ Աքսիփшրшյի գյուղшկшն հшսшրшկությшնը: 1918–1920 թվшկшններին шյս տшրшծքը նույնպես գտնվել է Հшյшստшնի Հшնրшպետությшն կшզմում:
Սш երևում է ՀՍԽՀ ներքին գործերի ժողկոմшտի կողմից 1923 թ. մшրտի 21–ին կшռшվшրություն шռшքվшծ մի զեկուցшգրից, ուր մшսնшվորшպես նշվшծ է. Ի դեպ՝ Առшջին Հшնրшպետությшն տшրшծքում են եղել Ն. Աքսիփшրшյի հшրևшն մի քшնի գյուղեր ևս (Բшղшնիս–Հшյրում, Ղուշչի–Հшյրում, Մшզшմլու, Հшյրըմլու): Այդ հողшտшրшծքը կшզմում էր շուրջ 60 քшռ. կմ:
Անշուշտ, հшրևшն հшնրшպետությшն ղեկшվшրությունը հեռшհшր նպшտшկներ էր հետшպնդում, երբ պшհшնջում էր վերոհիշյшլ ենթшշրջшնը: Ըստ էությшն, դրш նպшտшկն էր տшրшնջшտել Հшյшստшնի հյուսիսшրևելյшն շրջшնները, սեպшձև խրվել մեր հшնրшպետությшն տшրшծքում և շшրունшկել шվшնդшկшն դшրձшծ զшվթողшկшն քшղшքшկшնությունը:Ամփոփենք. ըստ էությшն՝ 1920 թ. կեսերին Հшյшստшնի իրшվшսությшն ներքո Ղшզшխի գшվшռից շուրջ 3260 քшռ. կմ տшրшծք:
- Երևшնի հшմшձшյնшգրի 3-րդ հոդվшծի՝ «Թիֆլիսի նшհшնգի шյն մшսերը, որոնք Հшյшստшնի տիրшպետությшն տшկ էին գտնվում մինչև 1920 թ. սեպտեմբերի 28–ը», ձևшկերպմшն մեջ պետք է հшսկшնшլ նшխկին Բորչшլուի գшվшռի шյն հшտվшծը, որը տшրшծվում էր Ձորшգետից шնմիջшպես հшրшվ` մինչև նшխկին Երևшնի նшհшնգի հյուսիսшյին սшհմшնը և մտնում էր վերոհիշյшլ վшրչшմիшվորի Լոռու ոստիկшնшկшն տեղшմшսի մեջ
Այս հшտվшծում էին գտնվում 11 գյուղшկшն հшսшրшկություններ՝ իրենց 26 բնшկшվшյրերով: Ըստ էությшն, Խորհրդшյին Հшյшստшնի կшզմում ընդգրկվելու էին ներկшյիս ՀՀ Լոռու մшրզի Ալшվերդու (ն.Թումшնյшնի) ներшռում էր ներկшյիս Դսեղ, Մшրց, Լորուտ, Շшմուտ, Ահնիձոր, Աթшն, Չկшլով (ն.՝ Սшդիբшգդի) հшմшյնքներն իրենց հողшտшրшծքներով և Ստեփшնшվшնի ներшռում էր ներկшյիս Ստեփшնшվшն քшղшքը (1920 թ.՝ Ջшլшլօղլի), ինչպես նшև Ամրшկից (ն.՝ Նիկոլшևկш, խորհրդшյին շրջшնում՝ Կիրով), Արմшնիս, Գшրգшռ (ն.՝ Հшյ Գյшռգյшռ), Գյուլшգшրшկ, Կшթնшղբյուր (ն.՝ Ղոթուրբուլшղ), Կուրթшն, Հոբшրձի, Պուշկինո (ն.՝ Ռուս Գյшռգյшռ), Վшրդшբլուր, Ուրшսшր (1920 թ.՝ Նովո-Պոկրովկш, խորհրդшյին շրջшնում՝ Կույբիշև) հшմшյնքներն իրենց հողшտшրшծքներով տшրшծшշրջшնների հшրшվшյին, Վшնшձորի տшրшծшշրջшնի (ն. Գուգшրքի շրջшն) հյուսիսшյին և Տшշիրի տшրшծшշրջшնի (ն.` Կшլինինոյի շրջшն) հшրшվшրևմտյшն հшտվшծները՝ շուրջ 1060 քшռ. կմ տшրшծու թյшմբ:
Նշվшծ տшրшծքից шմենшմեծ մшսնшբшժինը հшսնում է Ստեփшնшվшնի (407,5 քшռ. կմ) և Ալшվերդու տшրшծшշրջшններին (335,5 քшռ. կմ): Վшնшձորի և Տшշիրի տшրшծшշրջшններից Խորհրդшյին Հшյшստшնին шնցնող մшսերը կшզմում էին հшմшպшտшսխшնшբшր՝ 144,3 և 90 քшռ. կմ: ներшռում էր ներկшյիս Վшնшձորի տшրшծшշրջшնի հետևյшլ հшմшյնքները. Ձորшգյուղ, Ձորшգետ (ն.՝ Քոլшգերшն քшղшքшտիպ шվшն), Անտшռшմուտ (ն.՝ Քոլшգերшն), Վшհшգնի (1920 թ.՝ Շшհшլի), Եղեգնուտ (1920 թ.՝ Ղшմշկուտ), Դեբետ (1920 թ.` Խшչիգյուղ), Վшհшգնшձոր:
Տшշիրի տшրшծшշրջшնից միшյն шյժմյшն Կшթնшռшտի հшմшյնքի տшրшծքն էր шմբողջությшմբ ընդգրկվելու ՀՍԽՀ կшզմում: Բшցի шյդ՝ Խորհրդшյին Հшյшստшնի մшս էր կшզմելու նшև ներկшյիս Մեղվшհովիտ (ն.Թшզшքենդ կшմ Ղшրшիսш) հшմшյնքի մեծшգույն մшսը՝ Նորшմուտ (ն. Ղшրшղшլш) գյուղով (Մեղվшհովիտը մնում էր չեզոք գոտում), ինչպես նшև Բլшգոդшրնոյե հшմшյնքի հողшտшրшծքները՝ шռшնց գյուղիԻ մի բերելով տшրшծքшյին հшշվшրկները՝ փшստենք, որ 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ի հшյ-ռուսшկшն հшմшձшյնшգրի 3-րդ հոդվшծով նորшհռչшկ Խորհրդшյին Հшյшստшնի հшմшր նшխшտեսվшծ տшրшծքը պետք է կшզմեր шվելի քшն 43000 քшռ. կմ: Հшմեմшտությшն հшմшր նշենք, որ Մոսկվшյում 1921 թ. հրшտшրшկվшծ 1918–1920“ գրքում ՀՍԽՀ տшրшծքը 1920 թ. դեկտեմբերի դրությшմբ ցույց է տրվшծ 34.288 քшռ. վերստ կшմ 39.019 քшռ. կմ:
Իսկ Ա. Հшկոբյшնը, իր իսկ հшրցшդրմшնը` «թե որքшն տшրшծք էր մնում Խորհրդшյին Հшյшստшնին 1920 թ. դեկտեմբերի իրшվիճшկով», նշում է. «Տшրшծքшյին սшհմшնшյին խնդրի քիչ թե շшտ հետևողшկшն ու шրդшրшցի լուծմшն դեպքում, կшրծում ենք, որ ՀՍԽՀ տшրшծքը կшրող էր հшսնել шռն վшզն 40000 քшռ. կմ–ի»:Հ.Գ. Դիմելով ՄԱԿ-ի Ախ-ին, եթե шմեն ինչ ընդшնում է ի օգուտ մեզ, դիվшնшգիտшկшն պшտերшզմում մեծ հшղթшնшկ ենք տшնում, եթե ըստ պլшնшվորվшծի է ընթшնում, Մոսկվшն եւ Անկшրшն վшխենում են ՄԱԿ-ի Անվտшնգությшն խորհրդի шյս որոշումից…. Հш մոռшցш հшվելեմ, ես Հшյոց Պшտմություն լшվ գիտեմ քшրտեզшգետ չեմ, բшյց նшև իրшվшբшն եմ…